وجوب اطاعت از امام
در قرآن کریم اطاعت از امامان معصوم را در ردیف اطاعت از خدا و رسول قرار داده و آن را واجب دانسته است:
اى کسانى که ایمان آوردهاید از خدا اطاعت کنید و از رسول خدا، و صاحبان امر (اولوالامر) خودتان اطاعت کنید. و اگر در چیزى اختلاف داشتید آن را به خدا و پیامبر ارجاع دهید، اگر به خدا و روز قیامت ایمان دارید. صلاح شما در این است و سرانجامى بهتر دارد. «1»
در این آیه، اطاعت از سه کس بر مؤمنان واجب شده است:
1. خداى متعال: بدین جهت که آفریننده انسانهاست و انواع نعمتها را در اختیارشان قرار داده و سپاسگزارى از نعمت دهنده امرى است عقلانى.
یکى از مهمترین نعمتها ارسال پیامبران و رهنمودهاى الهى است.
مقتضاى لطف خداوندى این است که به منظور تأمین سعادت دنیوى و اخروى انسانها دستورها و برنامههاى لازم را تنظیم کرده و به وسیله پیامبران برگزیدهاش براى آنها فرستاده است تا مردم را در پیمودن صراط مستقیم انسانیت و قرب الهى رهنمون باشند و از کژىها و آفتها بر حذر دارند. پس اطاعت از پیامبران و عمل به فرمانهاى الهى به صلاح خود بندگان مىباشد و وجوب آن یک امر عقلانى است.
2. پیامبر: دومین کس که در آیه مذکور اطاعت از او واجب دانسته شده پیامبر است. پیامبر علاوه بر پیامهایى که به وسیله وحى از جانب خدا دریافت مىکرد و به مردم ابلاغ مىنمود در دو مورد دیگر از جانب خداى متعال مجاز بود احکامى را وضع کند: مورد اول حق داشت در محدوده کلیاتى که از راه وحى دریافت مىکرد، در ابواب مختلف فقه احکامى را وضع کند و در اختیار مؤمنین قرار دهد. مورد دوم با توجه به این که پیامبر اکرم حاکم و زمامدار مسلمانان بود و باید امور اجتماعى، سیاسى مردم را اداره کند حق داشت در مواردى که حکم خاصى از جانب خدا صادر نشده بود، با رعایت مصالح امت، و در محدوده ضوابط کلى که در اختیار داشت، احکام و قوانینى را وضع کند و به اجرا گذارد که اصطلاحاً «احکام حکومتى» نامیده مىشوند.
به مقتضاى آیه، اطاعت از پیامبر در این مورد نیز واجب است پس براى معصوم بودن پیامبر مىتوان به آیه مذکور استدلال کرد، چون اگر معصوم نبود وجوب اطاعت مطلق از او توجیه نداشت.
3. اولوالامر: گرچه اولوالامر در ظاهر شامل همه فرمان روایان و حاکمان مىشود، اما با توجه به این که اطاعت از آنها به طور مطلق واجب شده باید مراد تنها حاکمان معصوم باشد. چون اطاعت مطلق از غیر معصوم توجیه شرعى و عقلى ندارد. بنابراین، باید گفت: مراد از اولوالامر جانشینان پیامبر و امامان معصوم هستند که بعد از پیامبر زمامدارى و حاکمیت امت را بر عهده مىگیرند و کشور اسلامى را اداره مىکنند. در برخى احادیث نیز اولوالامر به معصومین از اهل بیت تفسیر شده است.
حسین بن ابى العلاء گفت: خدمت امام صادق علیه السلام عرض کردم: آیا اطاعت از اوصیاى رسول اللّه واجب است؟
فرمود: بله، آنان کسانى هستند که خداى عزّوجلّ درباره آنان فرمود:
«أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِى الأمْرِ مِنْکُمْ»، و آنان کسانى هستند که درباره آنان فرمود: «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ راکِعُونَ». «2»
بنابراین امامانِ معصوم، حاملان علوم نبوّت بودند و در ترویج و نشر آنها کوشش مىکردند. به علاوه از جانب پیامبر مجاز بودند که در موارد عدم وجود نص، بر طبق ضوابط کلى که از پیامبر به آنان رسیده بود و با رعایت مصالح و مقتضیات زمان و مکان قوانین لازم را وضع کنند و به اجرا گذارند که اصطلاحاً «احکام حکومتى» نامیده مىشود.
(1). نساء، آیه 59: «یا أَیُّها الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِى الأمْرِ مِنْکُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِى شَىءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالیَوْمِ الآخِرِ ذ لِکَ خَیْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِیلًا».
(2). اصول کافى، ج 1، ص 189.