جهاد اکبر
جهاد با نفس آنقدر مهم بوده که پیامبر گرامی اسلام آن را به عنوان جهاد اکبر، یعنی جهاد بزرگتر، معرفی نموده است. آنقدر مهم بوده که حتی از جهاد مسلحانه هم بزرگتر معرفی شده است.
امیر المؤمنین علیه السّلام نقل کرده که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله سپاهی را به جنگ دشمن فرستاد، هنگامی که از جنگ برگشتند به آنها فرمود: آفرین بر کسانی که جهاد کوچک را انجام دادند ولی جهاد اکبر هنوز بر آنها واجب است. گفته شد: یا رسول اللّه! جهاد اکبر کدام است؟ فرمود: جهاد با نفس[46].
حضرت علی علیه السّلام فرمود: بهترین جهادها جهاد کسی است که با نفس خودش که در بین دو پهلویش قرار گرفته، جهاد کند[47].
پیامبر اکرم در وصیتش به حضرت علی فرمود: یا علی! بهترین جهادها جهاد کسی است که صبح کند در حالیکه قصد ستم به احدی را نداشته باشد[48].
جهاد با نفس در این احادیث به عنوان جهاد اکبر و جهاد افضل معرفی شده است. جهادی که حتی بر جهاد فی سبیل اللّه فضیلت و برتری دارد. با توجه به ارزش فوق‌العاده جهاد فی سبیل اللّه و اینکه از بهترین عبادات محسوب شده است، اهمیت و ارزش جهاد با نفس روشن می‌شود. در توجیه برتری جهاد با نفس، سه وجه را می‌توان بیان کرد:
وجه اول: هرعبادتی حتی جهاد مسلحانه از دو جهت، به جهاد با نفس نیاز دارد:
اولا خود انجام عبادت بطور کامل و با جمیع شرائط نیازمند جهاد با نفس می‌باشد.
آیا ادای نماز با حضور قلب و رعایت جمیع شرائط به طوریکه معراج مؤمن و ناهی از فحشاء و منکر باشد، بدون جهاد و تلاش امکان‌پذیر است؟.
آیا ادای روزه بطور کامل بطوریکه سپر آتش دوزخ باشد بدون جهاد میسر است؟.
آیا بدون جهاد با نفس، انسان جهادگر می‌تواند جان برکف در میدان نبرد حاضر گردد و با دشمنان اسلام، خوب بجنگد؟ و هم‌چنین در سایر عبادتها.
ثانیا هرعبادتی در صورتی مورد قبول حق قرار می‌گیرد و اسباب تقرب می‌شود که صرفا برای رضای خدا انجام بگیرد و از هرگونه شرک و ریا و خودبینی و اغراض نفسانی پاک و خالص باشد، و چنین امری نیز بدون جهاد با نفس امکان پذیر نیست. حتی جهاد مسلحانه و شهادت نیز در صورتی ارزش دارد و سبب تکامل و تقرب می‌شود که صرفا برای رضای خدا و اعلاء کلمه توحید باشد. ولی همین عبادت بزرگ اگر به قصد کسب شهرت، یا انتقام‌جوئی از دشمن، یا باقی ماندن نام، یا خودنمائی و ریاکاری، یا کسب مقام و مال، یا فرار از گرفتاریهای زندگی و یا دیگر اغراض نفسانی، انجام بگیرد ارزش معنوی ندارد و سبب تقرب الی اللّه نمی‌شود. بنابراین، جهاد با نفس بر همه عبادتها و عملهای خیر حتی جهاد فی سبیل اللّه، برتری و تقدم دارد، زیرا صحت و کمال همه آنها توقف بر جهاد با نفس دارد. به‌همین جهت بوده که جهاد با نفس جهاد اکبر نامیده شده است.
وجه دوم: جهاد مسلحانه در زمان مخصوص و با شرائط خاصی واجب می‌شود، بعلاوه واجب عینی نیست بلکه واجب کفائی است، و از بعض افراد نیز ساقط است. در بعض زمانها اصلا جهاد واجب نیست و در صورت وجوب نیز واجب کفائی است که اگر به مقدار لازم شرکت نمودند از دیگران ساقط می‌شود.
علاوه‌براین، بر زنان و پیران و افراد عاجز و ناتوان و بیمار نیز واجب نیست. بر خلاف جهاد با نفس که بر همه کس و در تمام زمانها و با همه اوضاع و احوال و شرائط واجب عینی است، و باید تا آخرین لحظات زندگی ادامه یابد، و جز معصومین علیهم السّلام هیچکس و هیچگاه بی‌نیاز از آن نخواهد شد.
وجه سوم: جهاد با نفس از تمام عبادتها حتی از جهاد مسلحانه که جهادگر از جان خود می‌گذرد و خویشتن را در معرض شهادت قرار می‌دهد، دشوارتر است، زیرا تسلیم محض حق شدن و یک عمر با خواسته‌ها و هوسهای نفسانی مبارزه کردن و در صراط مستقیم تکامل، ره پیمودن، بسیار دشوارتر از این است که انسان جهادگر چند صباحی در میدان نبرد با دشمنان اسلام بجنگد و در نهایت به فیض شهادت نائل گردد. مبارزه با نفس آنقدر دشوار است که جز با جهاد سخت و مداوم و تحمل رنج فراوان و تأییدات الهی امکان‌پذیر نیست. به‌همین جهت پیوسته در نمازها می‌خوانیم که: اهدنا الصراط المستقیم. پیمودن صراط مستقیم تکامل، آنقدر سخت و ظریف است که رسول گرامی اسلام به خدای منان می‌گوید: الهی لا تکلنی الی نفسی طرفة عین ابدا.
[46]- عن امیر المؤمنین علیه السّلام قال: ان رسول اللّه صلى اللّه علیه و آله بعث سریة فلمّا رجعوا قال:
مرحبا بقوم قضوا الجهاد الاصغر و بقى علیهم الجهاد الاکبر. قیل: یا رسول اللّه! و ما الجهاد الاکبر؟
فقال: جهاد النفس- وسائل الشیعه/ ج 11 ص 124.
[47]- قال على علیه السّلام: ان افضل الجهاد من جاهد نفسه التى بین جنبیه- وسائل الشیعه/ ج 11 ص 124.
[48]- فى وصیة النبى لعلى علیهم السّلام قال: یا على! افضل الجهاد من اصبح لا یهمّ بظلم احد- وسائل/ ج 11 ص 123.
* امینى، ابراهیم، خودسازى (تزکیه و تهذیب نفس)، 1جلد، شفق - قم، چاپ: هشتم.