مسئولیتهاى انسان
مسئولیتهاى انسان بسیار گسترده و متنوع است که مهمترین آنها در سه بخش خلاصه مىشود:
1. مسئولیت انسان در برابر خدا و پیامبر؛
2. تکلیف انسان نسبت به خودش؛
3. مسئولیت انسان در برابر انسانهاى دیگر.
مسئولیت انسان در برابر خدا و پیامبر
انسان عقلًا و شرعاً وظیفه دارد که آفریدگار جهان و ولى نعمت خود را بشناسد، او را سپاس گوید، پرستش کند و تکالیفى را که بر عهدهاش نهاده انجام دهد. پیامبران راستین را بشناسد، پیامهاى خدا را بشنود و از راهنمایىهاى آنان استفاده کند. اطاعت از خدا و رسول به نفع خود انسان است، زیرا سعادت دنیا و آخرت او را تأمین مىکند.
قرآن مىگوید:
اى مردم پروردگارتان را که شما و پیشینیانتان را آفریده پرستش کنید، باشد که پرهیزکار شوید.[1]
اى کسانى که ایمان آوردهاید از خدا و رسول اطاعت کنید و اعمالتان را باطل نسازید.[2]
اى کسانى که ایمان آوردهاید از خدا و رسول و صاحبان امر اطاعت کنید. هرگاه در امرى اختلاف کردید، اگر به خدا و روز قیامت ایمان دارید، به خدا و پیامبر رجوع کنید. این خیر شما است و سرانجام بهترى دارد.[3]
تکالیف انسان در برابر خودش
عزیزترین و ارزشمندترین چیزها براى انسان نفس اوست. لازم است انسان قبل از هر چیز به فکر نفس خود باشد، او را بشناسد که چگونه موجودى است، از کجا آمده، در کجا هست و سرانجامش چیست؟ اسباب تکامل یا سقوطش چیست؟
انسان باید موقعیت خود را در جهان بشناسد و با وظایف خود آشنا گردد.
لازم است بیندیشد که سعادت و خوشبختى واقعى او در چیست؟ عامل شقاوت و بدبختى او کدام است؟ برنامه زندگى خود را از کجا بگیرد و مسیرش را چگونه تعیین کند؟
اگر انسان در این باره خوب فکر کند و برنامه زندگى خود را درست تنظیم نماید خود را سعادتمند خواهد کرد وگرنه بر خویشتن ستم کرده و نفس گرانبهاى خود را به هلاکت افکنده است و چه خسرانى بالاتر از این!
قرآن مىفرماید:
اى کسانى که ایمان آوردهاید، از خدا بترسید، هر کس باید بنگرد که براى فردایش چه فرستاده است. از خدا بترسید که به کارهاى شما آگاه است.[4]
بگو: من خدا را مىپرستم و دینم را خالص مىگردانم، شما هم هر چه غیر از او خواستید بپرستید، بگو: زیانکاران کسانى هستند که در قیامت نفس خود و خاندانشان را از دست بدهند، و بدانید که این زیانى آشکار است.[5]
مىفرماید:
از آن روز که به سوى خدا باز مىگردید و به هر نفسى پاداش عملش به تمامى داده مىشود و مورد ستم قرار نمىگیرند، بترسید.[6]
اى کسانى که ایمان آوردهاید! نفس خود و خانواده خود را از آتشى که هیزم آتش آن، مردم و سنگها هستند نگه دارید؛ آتشى که فرشتگانى درشت گفتار و سختگیر بر آن گمارده شدهاند، هر چه خدا امر کند نافرمانى نمىکنند و همان مىکنند که به آن مأمور شدهاند.[7]
امام سجاد علیه السلام فرمود: اما حق نفس تو این است که به اطاعت از خدا وادارش سازى، پس حق زبان و گوش و چشم و دست و پا و شکم و عورت خود را ادا کنى و در این جهت از خدا استعانت بجویى.[8]
امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: نفس، گوهرىاست گرانبها، هرکس آنرا حفظ کرد مقامش را بالا برده است و هر کس کوچکش شمرد آن را به پستى کشیده است.[9]
نیز فرمود: هرکس نفس خویش را شناخت آن را با امور فانى شونده به پستى نمىکشد.[10]
مسئولیت انسان در برابر دیگران
انسان در اجتماع زندگى مىکند و به کمک دیگران نیاز دارد. انسانها ناچارند با هم زندگى کنند و در امور اجتماعى با هم تعاون داشته باشند.
هرکدام باید یکى از مسئولیتهاى اجتماعى را بر عهده بگیرد. انسانها باید ضوابط و مقررات اجتماعى را رعایت کنند، تا زندگى خوش و آرامى داشته باشند. اخلاق و حقوق اجتماعى نیز در همین رابطه جعل و تدوین شده است.
دین اسلام به اخلاق اجتماعى کاملًا توجه داشته و براى تک تک افراد جامعه مسئولیتهاى متقابلى قرار داده و به رعایت آنها توصیهها و تأکیدهاى فراوانى کرده است.
افراد در برابر اجتماعى که در آن زندگى مىکنند مسئولیت دارند؛ پدر و مادر نسبت به فرزندان، فرزندان در برابر پدر و مادر، زن و شوهر، برادر و خواهر، همسایه نسبت به همسایه، معلم و شاگرد، عالم و جاهل، پزشک و بیمار، حاکم و مردم، کارگزاران حکومت و مردم، فرماندهان نظامى و سربازان، سالمندان و کودکان و جوانان مسلمانان به مسلمان، مسلمان نسبت به اهل کتاب و کافران، مسئولیت متقابل دارند.[11]
البته مسئولیتهاى انسان در امور مذکور خلاصه نمىشود بلکه انسان در برابر حیوانات، نباتات، دریاها، محیط زیست، آب و هوا، زمین، معادن و جنگلها نیز مسئولیت دارد.[12]
[1]. بقره( 2) آیه 21:« یا أَ یُّهَا النّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِى خَلَقَکُمْ وَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ»
[2]. محمد( 47) آیه 33:« یا أَیُّها الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَلا تُبْطِلُوا أَعْمالَکُمْ»
[3]. نساء( 4) آیه 59:« یا أَیُّها الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِى الأمْرِ مِنْکُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِى شَىءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالیَوْمِ الآخِرِ ذ لِکَ خَیْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِیلًا»
[4]. حشر( 59) آیه 18:« یا أَیُّها الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ»
[5]. زمر( 39) آیات 14- 15:« قُلِ اللَّهَ أَعْبُدُ مُخْلِصاً لَهُ دِینِى* فَاعْبُدُوا ما شِئْتُمْ مِنْ دُونِهِ قُلْ إِنَّ الخاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَأَهْلِیهِمْ یَوْمَ القِیامَةِ أَلا ذ لِکَ هُوَ الخُسْرانُ المُبِینُ»
[6]. بقره( 2) آیه 281:« وَاتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفّى کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَهُمْ لا یُظْلَمُونَ»
[7]. تحریم( 66) آیه 6:« یا أَیُّها الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَأَهْلِیکُمْ ناراً وَقُودُها النّاسُ وَالحِجارَةُ عَلَیْها مَلائِکَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَیَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ»
[8]. تحفالعقول، ص 262:« و أمّا حق نفسک علیک: فأن تستوفیها فی طاعة اللّه، فتؤدّى إلى لسانک حقّه، و إلى سمعک حقّه، و إلى بصرک حقّه، و إلى یدک حقّها، إلى رجلک حقّها، و إلى بطنک حقّه، و إلى فرجک حقّه، و تستعین باللّه على ذلک»
[9]. غررالحکم، ص 227: قال علی علیه السلام:« إنّ النفس لجوهرة ثمینة، من صانها رفعها، و من ابتذلها وضعها»
[10]. همان، ص 627: قال امیرالمؤمنین علیه السلام:« من عرف نفسه لم یهنها بالفانیات»
[11]. تفصیل و تشریح مسئولیتهاى انسانها در این مختصر نمىگنجد علاقهمندان مىتوانند به قرآن کریم و کتابهاى تفسیر و حدیث و اخلاق مراجعه کنند.
[12]. امینى، ابراهیم، آشنایى با اسلام، 1جلد، بوستان کتاب (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم) - قم، چاپ: سوم، 1388.