زن و پوشش
حجاب در لغت به معنای پوشش است؛[539] یعنی لباسی که بدن زن را بپوشاند. اسلام به بانوان دستور داده بدن خود را کاملاً بپوشانند و از نامحرم محفوظ بدارند.
برای وجوب پوشش از آیات قرآن و احادیث استفاده شده است که به سه آیه اشاره می‌شود:
قرآن می‌فرماید: ای پیامبر! به مردان مؤمن بگو که: چشمان خویش فروبندند و عورت خود را نگه دارند، این برای پاکدامنی آنان بهتر است. خدا به کارهای آنان آگاه است. و به زنان مؤمن بگو: دیدگان خود را فروبندند و عورت خود را نگه دارند و زینت‌های خود را جز آنچه پیداست آشکار نسازند و مقنعه‌های خود را تا گریبان خود گذارند و زینت‌های خویش را جز برای شوهران و پدران و پدرشوهران، و برادران و پسر برادران و پسر خواهران و زنان و بردگان خودشان و مردان خدمت‌گزارشان که به زن رغبت ندارند و کودکان غیرممیزی که از عورت زنان خبر ندارند، آشکار نسازند.
و زنان آن‌چنان پای بر زمین نزنند تا آن زینت‌ها که پنهان کرده‌اند معلوم شود.
ای مؤمنان! همگان به درگاه خدا توبه کنید، باشد که رستگار شوید.[540]
آیه فوق به مسائلی اشاره کرده که نیاز به تفسیر دارد:
در آغاز از مردان و زنان مؤمن خواسته تا دیدگان خود را فرو بندند و مردان به زنان، و زنان به مردان خیره نشوند و چشم‌چرانی نکنند.
غَض در لغت به معنای کاستن و فروبستن است. غَضِّ بَصَر یعنی نگاه را کوتاه کردن و خیره نشدن. گاهی انسان به دیگران نگاه می‌کند ولی نگاه کردن هدف نیست، گاهی هم نگاه می‌کند تا لذت ببرد که آن‌را چشم‌چرانی می‌گویند. نگاه‌های ثانوی و لذت‌جویی انسان را به فساد می‌کشد و از آن‌ها نهی شده است. اما نظرهایی که به قصد لذت‌جویی نباشد حرام نیست، چون از لوازم معاشرت و زندگی اجتماعی است.
بعد از آن به زنان و مردان توصیه می‌کند که فُروج خود را حفظ کنند. فُروج جمعِ «فَرْج» و به معنای عورت است. مقصود، حفظ فَرْج یا پوشیدن آن است یا سعی در حفظ عفت و پاکدامنی، به وسیله غَضّ بَصَر یعنی چشم‌پوشیدن و رعایت حجاب.
بعد از آن، به زنان می‌گوید « وَ لا یبْدِینَ زِینَـتَهُنَّ إِلاّ ما ظَـهَرَ مِنْها » زینت به معنای زیور و وسیله زیبایی است. دو نوع زینت داریم: یکی زیورهای جدا از بدن؛ مانندِ گوشواره، گلوبند، انگشتر، گل‌سر، دست‌بند، و لباس‌های زینتی.
نوع دوم زینت‌هایی چسبیده به بدن؛ مانندِ سُرمه، رنگ ناخن، رنگ دست و پا، رنگ مو، که زینت مزبور در آیه شامل هر دو نوع می‌شود. به زنان توصیه شده که انواع زینت‌های خود را برای مردان بیگانه ظاهر نسازند تا از جلب توجه مردان و تحریک غریزه جنسی آنان جلوگیری کنند.
سپس با جمله « إِلاّ ما ظَـهَرَ مِنْها » به زنان اجازه داده زینت‌های ظاهر خود را که به طور طبیعی آشکار است نپوشانند؛ مانند سُرمه، رنگ ابرو، خضابِ دست، انگشتر، رنگ چادر و مانتو و کفش. بانوان چون در اجتماع زندگی می‌کنند و مسئولیت‌هایی برعهده دارند، تبعا چشم مران بیگانه به صورت و دست و زینت‌های آشکار آنان می‌افتد و چون پوشیدن آن‌ها دشوار و حَرَجی است، به آنان رخصت داده شده که بدون پوشیدن آن‌ها به انجام مسئولیت‌های خود مشغول باشند.
بعضی احادیث نیز زینت‌های ظاهر در آیه را به همین معنا تفسیر کرده‌اند.
زراره از حضرت صادق(ع) نقل کرده که در تفسیر قول خدای عزّوجلّ: « إِلاّ ما ظَـهَرَ مِنْها » فرمود: زینت ظاهر، عبارت است از سرمه و انگشتر.[541]
ابوبصیر می‌گوید از امام صادق(ع) از تفسیر آیه « وَ لا یبْدِینَ زِینَـتَهُنَّ إِلاّ ما ظَـهَرَ مِنْها » سؤال کردم، فرمود: زینت ظاهر عبارت است از انگشتر و دست‌بند.[542]
بعد از آن و در ادامه بیان حجاب می‌گوید: « وَلْیـضْرِبْنَ بِخُـمُرِهِنَّ عَلی جُـیوبِـهِنَّ » خَمر جمع «خمار» است یعنی مقنعه و روسری بزرگ. جُیوب نیز جمعِ «جَیب» است؛ یعنی گریبان و یقه.
گفته‌اند: زنان در عصر رسول خدا(ص) پیراهنی را می‌پوشیدند که گریبان آن باز بود، و مقداری از سینه آنان پیدا بود، روسری داشتند اما رسم آنان چنین بود که دو طرف آن را از بالای گوش به پشت سر می‌انداختند. در نتیجه گوش و گوشواره و گردن و قسمتی از سینه آنان نمایان بود. و به همین دلیل آیه به بانوان دستور می‌دهد روسری‌های خود را بر چاک پیراهن بیندازید تا گوش و گوشواره و گردن و سینه آنان را بپوشاند.
طبرسی در تفسیر آیه می‌نویسد: «خَمر» جمعِ «خِمار» به معنای مقنعه و روسری است که بر گریبان و اطراف گردن می‌افتد. آیه به زنان دستور می‌دهد مقنعه خود را بر سینه بیندازند تا گردنشان پوشیده شود، زیرا قبلاً مقنعه را بر پشت سر می‌انداختند، در نتیجه سینه آنان پیدا بود.[543]
در ذیل همین آیه می‌گوید « وَلایـضْرِبْنَ بِأَرْجُلِـهِنَّ لِـیعْلَمَ ما یـخْفِـینَ مِنْ زِینَتِـهِنَّ » به منظور رعایت کامل عفاف و جلوگیری از مفاسد اجتماعی به بانوان توصیه شده که هنگام راه رفتن پای خود را محکم به زمین نزنند، مبادا صدای زیورهای‌شان به گوش مردان بیگانه برسد و موجب تحریک نیروی جنسی آنان شود و مشکلاتی پدید آید که طبق مصالح عُموم مردم و بالاخص جوانان و مردان غیرمتأهّل نیست.
از آیه مذکور چند مطلب مهمّ اخلاقی و اسلامی استفاده می‌شود:
1. زنان و مردان بیگانه باید از چشم‌چرانی و لذت‌جویی بصری جدّا اجتناب کنند و به قصد لذت‌جویی به یکدیگر نگاه نکنند.
2. زنان نباید زیورهای مخفی خود را برای مردان بیگانه آشکار سازند.
3. بانوان وظیفه دارند روسری و مقنعه خود را به گونه‌ای بر سر بیفکنند که گوش و گوشواره و اطراف گردن و سینه آنان را کاملاً بپوشاند.
4. به زنان توصیه شده که برای رعایت هر چه بیشتر عفت عمومی و جلوگیری از مفاسد اخلاقی، حتی پاهای خود را محکم بر زمین نزنند، مبادا صدای پای آنان موجب انحراف مردان را فراهم سازد.
5 . بر زنان واجب نیست زیورها و زینت‌های آشکار خود را بپوشند.
آیه دیگر حجاب
قرآن می‌فرماید: ای پیامبر! به زنان و دختران خود و زنان مؤمنان بگو که: جِلباب را به خود نزدیک کنند (فروپوشند) این بهتر است تا شناخته شوند و مورد آزار واقع نگردند، و خدا بخشنده و مهربان است.[544]
قاموس، جِلباب را به معنای پیراهن و لباس گشاد بانوان یا لباسی که روی سایر لباس‌ها می‌پوشند و همه را فرا می‌گیرد و به معنای مقنعه معنا کرده است.
راغب در کتاب مفردات نیز جلباب را به پیراهن و مقنعه معنا کرده است. در کتاب المنجد نیز جلباب به پیراهن یا لباس گشاد معنا شده است.
بنابراین، در تفسیر آیه می‌توان چنین گفت: به زنان بگو: جلباب و لباس روپوش خود را از پارچه‌های ارزان قیمت تهیه کنند یا آن‌را به گونه‌ای رها سازند که همه بدن و از جمله سینه و اطراف گردن آنان را کاملاً بپوشاند و از چشم نامحرمان محفوظ بدارد. اگر چنین کنند، به پاکدامنی شناخته می‌شوند و مورد توجه بیگانگان و نیز مزاحمت واقع نمی‌شوند.
از آیه استفاده می‌شود که زن مسلمان باید سنگین و پوشیده و ساده از منزل خارج شود تا از مفاسد اخلاقی و اجتماعی جلوگیری کند. چنین رفتاری هم به نفع خود بانوان، و هم به سود جوانان و مردان تمام خواهد شد.
آیه دیگر
قرآن می‌گوید: ای زنان پیامبر! شما همانند دیگر زنان نیستید، اگر از خدا بترسید. پس نازک سخن نگویید تا آن کس که در قلب او مرض هست به طمع بیفتد، بلکه به طور معروف سخن بگویید. و در خانه‌های خود بمانید، و همانند زمان جاهلیت با زینت و آرایش کرده خود را ظاهر نسازید.[545]
در آیه فوق به زنان سه توصیه شده است:
1. هنگام سخن گفتن صدای خود را نازک و رقیق نسازند، زیرا نازک سخن گفتن امکان دارد موجب تحریک نیروی شهوت برای مردان ناپاک باشد.
2. خانه‌دار و خانه‌نشین باشند.
3. همانند زنان جاهلیت، بدون پوشش و به قصد خودنمایی و تظاهر به آرایش و زیبایی، خود را در معرض دید بیگانگان قرار ندهند.
گرچه آیه درباره همسران و دختران پیامبر نازل شده، دستورهای آن شامل همه زنان می‌شود.
یادآوری: مقصود از « وَقَرْنَ فِی بُیوتِکنَّ » این نیست که زنان پیامبر و سایر زنان باید خانه‌نشین باشند و اصلاً از منزل خارج نشوند، زیرا چنان‌که قبلاً گذشت زن نیز یک عضو واقعی جامعه است و مسئولیت‌هایی را برعهده دارد که لازمه آن‌ها خروج از منزل است. زنان در زمان رسول خدا از خانه خارج، و در مساجد حاضر می‌شدند. به سخنان پیامبر گوش می‌دادند و مسائل دینی را سؤال می‌کردند. بسیاری از زنان راوی حدیث هستند، و برخی راویان از زنان حدیث نقل کرده‌اند، در جنگ‌ها حضور یافته و به مداوای مجروحان و پرستاری آنان می‌پرداختند. حتی همسران رسول خدا نیز در جنگ‌ها شرکت می‌کردند، ولی به جنگیدن مأمور نبودند.
سیره پیامبر(ص) و اصحاب، محصور کردن بانوان در خانه‌ها نبوده، و مقصود از آیه هم این نیست، بلکه « وَقَرْنَ فِی بُیوتِکنَّ » یعنی بانوان به خانه و زندگی دل‌بندند و آن‌را جایگاه اصلی خود بدانند. به خانه‌داری و بچه‌داری و شوهرداری نیز توجه کرده و خود را در این‌باره مسئول بدانند. ول‌گرد و خیابان‌گرد و بی‌قید و بند نباشند.
محارم
مردان برای زنان دو دسته‌اند: محرم و نامحرم. آنچه از وجوب حجاب بر زنان گفته شد درباره مردان نامحرم است اما رعایت حجاب از مردان محرم واجب نیست. مردان محرم عبارتند از:
1. پدر و جَد، و هر چه بالا روند.
2. پدر و جَدِّ مادری و هرچه بالا روند.
3. برادر و فرزندان برادر تا هر چه پایین روند.
4. فرزند خواهر و فرزندان او تا هرچه پایین روند.
5 . عمو و عموی عمو و هرچه بالا روند.
6. دایی و دایی دایی و هرچه بالا روند.
7. شوهر و پدرشوهر و هرچه بالا روند.
8 . پدر و مادر شوهر و پدر او و هر چه بالا روند.
9. پسر شوهر و فرزندان او تا هرچه پایین روند.
10. پسر و فرزندان پسری و دختری و هر چه پایین روند.
11. دختر و فرزندان دختری و پسری تا هر چه پایین روند.
12. داماد و داماد داماد تا هر چه پایین روند.
اینان می‌توانند به بدن یکدیگر نگاه کنند و رعایت حجاب بر آنان واجب نیست. البته مشروط به این‌که نگاه آنان از روی ریبه و لذت‌جویی نباشد. وگرنه حتی به محارم و اطفال نابالغ نیز می‌توان نگاه کرد. بلکه اگر از روی لذت‌جویی باشد، زن به زن و مرد به مرد نیز نمی‌تواند نگاه کند.
بیندیشید و پاسخ دهید
1. « قُـلْ لِلْمُـؤْمِنِـینَ یغُـضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ » یعنی چه؟
2. زنان چه زینت‌هایی را نباید برای مردان ظاهر سازند؟
3. چه زینت‌هایی را واجب نیست بپوشند؟
4. جمله « وَلْیـضْرِبْنَ بِخُـمُرِهِنَّ عَلی جُـیوبِـهِنَّ » را تفسیر کنید.
5 . چرا بانوان نباید پای خود را محکم بر زمین بزنند؟
6. مقنعه بانوان باید چگونه باشد؟
7. از آیه سوره نور چند مطلب استفاده می‌شود؟
8 . جِلباب چه معنا دارد و چگونه آن‌را باید بپوشند؟
9. جمله « یدْنِـینَ عَلَیهِنَّ مِنْ جَلابِیبِهِنَّ » یعنی چه؟
10. جمله « ذ لِک أَدْنی أَنْ یعْرَفْنَ » یعنی چه؟
11. زن مسلمان چگونه باید از منزل خارج شود؟
12. از آیات سوره احزاب (نساء النبی) چه مطالبی استفاده می‌شود؟
13. محارم را بیان کنید؟
[539] . حجاب به معنای پوشش زن، اصطلاحی نسبتا جدید است؛ در قدیم و به‌ویژه اصطلاح فقها، واژه «سَتر» به معنای پوشش به کار می‌رفت... شهید مطهری می‌نویسد: معنای شایع «حجاب»، پرده است و اگر در مورد پوشش به کار رفت، به اعتبار پشت پرده واقع شدن زن است و همین امر موجب شده عده زیادی گمان کنند که اسلام خواسته زن همیشه پشت پرده و در خانه محبوس باشد! بهتر بود که این کلمه عوض نمی‌شد و ما همیشه همان کلمه «پوشش» را به کار می‌بردیم؛ ر.ک: مسئله حجاب، چاپ هشتادم، ص 73، با اندکی تلخیص.
[540] . « قُـلْ لِلْمُـؤْمِنِـینَ یغُـضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَیحْـفَظُوا فُـرُوجَهُمْ ذ لِـک أَزْکی لَـهُمْ إِنَّ اللّهَ خَبِیرٌ بِما یصْنَعُونَ * وَقُلْ لِلْمُـؤْمِناتِ
یغْـضُضْـنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَیـحْفَظْنَ فُـرُوجَـهُنَّ وَ لا یبْدِینَ زِینَـتَهُنَّ إِلاّ ما ظَـهَرَ مِنْها وَلْیـضْرِبْنَ بِخُـمُرِهِنَّ عَلی جُـیوبِـهِنَّ وَلایبْدِینَ زِینَـتَهُنَّ إِلاّ لِـبُـعُولَتِـهِنَّ أَوْ آبائِـهِنَّ أَوْ آباءِ بُعُولَتِـهِنَّ أَوْ أَبْنائِـهِنَّ أَوْ أَبْناءِ بُعُولَتِـهِنَّ أَوْ إِخْوانِـهِنَّ أَوْ بَنِی إِخْوانِـهِنَّ أَوْ بَنِی أَخَواتِـهِنَّ أَوْ نِسائِـهِنَّ أَوْ ما مَلَکتْ أَیمانُـهُنَّ أَوِ التّابِعِینَ غَیرِ أُولِی الإِرْبَةِ مِنَ الرِّجالِ أَوِ الطِّـفْلِ الَّذِینَ لَمْ یظْـهَرُوا عَلی عَوْراتِ النِّساءِ وَلایـضْرِبْنَ بِأَرْجُلِـهِنَّ لِـیعْلَمَ ما یـخْفِـینَ مِنْ زِینَتِـهِنَّ وَتُوبُوا إِلَی اللّهِ جَمِـیعاً أَیهَ‌المُؤْمِنُونَ لَعَـلَّکمْ تُفْلِحُونَ »؛ نور، آیه 30 ـ 31.
[541] . زرارة عَن أبیعبدِاللّه علیه‌السلام فِی قَوْلِ اللّه عَزّوَجَلّ: « إِلاّ ما ظَـهَرَ مِنْها » قالَ: الزّینةُ الظّاهِرَة: الکحلُ والخاتمُ؛ وسائل الشیعه،
ج 14، ص 146.
[542] . أبوبصیر عن أبیعبداللّه علیه‌السلام قال: سألته عَن قَولَ اللّه عَزَّوَجَلّ « وَ لا یبْدِینَ زِینَـتَهُنَّ إِلاّ ما ظَـهَرَ مِنْها » قالَ: الخاتم
والمسکة و هی القلب؛ همان.
[543] . مجمع البیان، ج 7، ص 138.
[544] . « یا أَیها النَّبِی قُلْ لِأَزْواجِک وَبَناتِک وَنِساءِ المُـؤْمِنِـینَ یدْنِـینَ عَلَیهِنَّ مِنْ جَلابِیبِهِنَّ ذ لِک أَدْنی أَنْ یعْرَفْنَ فَلا یؤْذَینَ وَکانَ اللّهُ
غَفُوراً رَحِیماً »؛ احزاب، آیه 59 .
[545] . « یا نِساءَ النَّبِـی لَسْتُنَّ کأَحَدٍ مِنَ النِّساءِ إِنِ اتَّقَیتُنَّ فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفاً * وَقَرْنَ
فِی بُیوتِکنَّ وَلا تَبَرَّجْنَ تَبَـرُّجَ الجاهِلِـیةِ الأُولی »؛ احزاب، آیه 32 ـ 33.