نماز[388]
نماز ستون دین و از بهترین عبادت‌هاست. مسلمان در شبانه‌روز چند نوبت مشاغل دنیوی را کنار می‌گذارد و به سوی خدای مهربان روی می‌آورد. وضو می‌گیرد و با کمال خضوع در برابر آفریدگار جهان می‌ایستد و به نماز مشغول می‌شود. با خدای خویش خلوت می‌کند و با او سخن می‌گوید. دلش را به سوی خدا روانه می‌سازد و با ذکر او قلب خود را نورانی می‌گرداند.
این عبادت بزرگ از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، و در آیات و احادیث، نسبت به اقامه آن تأکیدات فراوانی به عمل آمده است. از باب نمونه:
در قرآن می‌فرماید: نماز را برپا بدارید و زکات بدهید و با رکوع‌کنندگان رکوع کنید.[389] و می‌فرماید: ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از شکیبایی و نماز مدد بجویید که خدا با شکیبایان است.[390]
و می‌فرماید: به بندگان من که ایمان آورده‌اند بگو: تا نماز را برپا دارند و از آنچه روزیشان داده‌ایم، در نهان و آشکار انفاق کنند، پیش از آن‌که روزی فرا رسد که خریدی نباشد و دوستی به کار نیاید.[391]
و می‌فرماید: آنچه را از این کتاب بر تو وحی شده است تلاوت کن، و نماز را برپا بدار، که نماز آدمی را از زشتی‌ها و بدی‌ها باز می‌دارد، و ذکر خدا بزرگ‌تر است، و خدا به کارهایی که می‌کنید آگاه است.[392]
زید می‌گوید: از امام صادق(ع) شنیدم که می‌فرمود: بهترین اعمال نزد خدا نماز است، نماز آخِرین توصیه پیامبران است. چه زیباست که انسان غسل کند یا خوب وضو بگیرد، آن‌گاه در جایی خلوت کند که هیچ‌کس او را نبیند، که بر او اِشراف داشته باشد. پس در آن‌جا رکوع و سجده کند. وقتی بنده به سجده می‌رود و سجده‌اش را طولانی می‌کند شیطان فریاد می‌زند: واویلا، این شخص خدا را اطاعت می‌کند و من عِصیان ورزیدم؛ سجده می‌نماید و من از آن امتناع ورزیدم.[393]
رسول خدا(ص) فرمود: وقتی بنده مؤمن به نماز ایستاد، خدا به سوی او نظر می‌کند. ـ یا فرمود: خدا به سوی او توجه می‌نماید ـ تا وقتی که از نماز منصرف شود، رحمت خدا از بالای سرش تا آسمان، او را فرا می‌گیرد. فرشتگان از اطرافش تا آسمان‌ها احاطه‌اش می‌کنند. خدا فرشته‌ای را بر او می‌گمارد که می‌گوید: ای نمازگزار! اگر می‌دانستی چه شخصی به تو نگاه می‌کند، و با چه کسی مناجات می‌کنی، هیچ‌گاه از نماز منصرف نمی‌شدی و از جایت حرکت نمی‌کردی.[394]
رسول خدا(ص) فرمود: روز قیامت بنده را برای حساب فرا می‌خوانند، اولین چیزی که مورد سؤال قرار می‌گیرد نماز است. پس اگر نماز را خوب و به طور کامل انجام داده نجات می‌یابد وگرنه در آتش دوزخ افکنده می‌شود.[395]
پیامبر اسلام(ص) فرمود: هر کس نماز را کوچک بشمارد از من نیست، و به خدا سوگند بر حوض کوثر بر من وارد نمی‌شود. و هر کس نوشیدنی مست‌کننده بنوشد از من نیست و به خدا سوگند، بر حوض کوثر بر من وارد نخواهد شد.[396]
اسلام نه تنها به نماز خواندن تأکید می‌کند بلکه از مسلمانان می‌خواهد نماز را برپادارند. نماز را وظیفه‌ای مهم تلقی کنند و در اقامه آن بکوشند. قرائت نماز را خوب یاد بگیرند و خوب بخوانند. مراقب اوقات نماز باشند. و در اوّل وقت به سوی نماز بشتابند. در مساجد حاضر شوند و نماز را به جماعت بخوانند، در همه‌جا و همه حال، نماز را بر سایر کارها مقدّم بدارند؛ در سفر، حَضَر، سلامت و بیماری، اداره و کارخانه، در دانشگاه و مدرسه، در بازار و تجارتخانه، در کشتی و هواپیما، خودرو و قطار و حتی در میدان جنگ. امر نماز در نظر اسلام آن‌قدر مهم بوده که ترک عمدی و بدون عذر آن، از گناه‌های بزرگ و در حدّ کفر به‌شمار رفته است.
امام صادق(ع) نقل کرده که مردی خدمت پیامبر(ص) آمد و عرض کرد: یا رسول اللّه! به من توصیه‌ای بفرمایید. فرمود: نماز را عمدا ترک نکن، که هر کس چنین کند، امت اسلام از او بیزار است.[397]
جابر روایت کرد که رسول خدا(ص) فرمود: بین کفر و ایمان جز ترک نماز فاصله‌ای وجود ندارد.[398]
نماز از عبادات است، باید به قصد قربت خوانده شود، و قصد ریا و خودنمایی موجب بطلان آن است.
حضور قلب در حال نماز و توجه به خدا نیز بسیار مهم است. ذکر و قرائت، رکوع و سجود و تشهد و سلام پیکر نماز را تشکیل می‌دهند ولی حضور قلب به منزله روح نماز است. روح نمازگزار با حضور قلب به سوی خدا بالا می‌رود تا به مقام قرب نایل گردد. گرچه حضور قلب شرط صحت نماز نیست، معیار ارزش و قبول آن است. ارزش و قبولی نماز به اندازه توجه و حضور قلب است، به همین دلیل احادیث فراوانی به تحصیل آن تأکید کرده‌اند؛ از باب نمونه:
پیامبر اکرم(ص) فرمود: بعضی نمازها نصف آن و برخی ثلث و برخی ربع و برخی خمس آن، تا برسد به یک دَهُم آن، قبول می‌شود. و بعضی نمازها همانند لباس کهنه پیچیده و به صورت نمازگزار زده می‌شود. همانا که بهره تو از نماز، همان اندازه‌ای است که توجه قلبی به خدا داری.[399]
رسول خدا(ص) فرمود: هر کس در حال نماز به غیر خدا توجه کند، خدا به او می‌گوید: ای بنده من! چه کس را قصد کرده و طلب می‌کنی؟ آیا جز من پروردگار دیگری را می‌جویی؟ یا مراقب دیگری را غیر از من می‌طلبی؟ یا بخشنده دیگری را جز من اراده می‌کنی؟ در حالی که من از همه کس کریم‌تر و بخشنده‌تر و پاداش دهنده‌تر هستم، در نماز پاداشی به تو می‌دهم که حد ندارد. به من توجه کن، زیرا من و فرشتگانم به تو توجه داریم.
پس اگر نمازگزار توجهش به سوی خدا معطوف شد گناه غفلت گذشته‌اش زایل می‌گردد. و اگر بار دیگر به غیر خدا توجه نمود، خدا نیز همین خطاب را تکرار می‌کند. پس اگر برگشت و به سوی خدا توجه نمود، خدا نیز از گناه غفلت گذشته‌اش چشم‌پوشی می‌کند. پس اگر در بارِ سوم نیز به سوی غیر خدا توجه نمود، خدای متعال نیز همین سخن را تکرار می‌کند، پس اگر نمازگزار توجهش را به سوی خدا معطوف داشت، خدا نیز گناه گذشته او را می‌بخشد. ولی اگر در بارِ چهارم باز از توجه به خدا منصرف شد، خدا و ملائکه از او اعراض می‌کنند. و خدا می‌فرماید: ای بنده من! تو را به آنچه دوست داری و می‌طلبی، واگذار کردم.[400]
انواع نمازها
نمازها به دو قسم تقسیم می‌شوند: الف) نمازهای واجب، ب) نمازهای مستحب. الف) نمازهای واجب. پنج نوع می‌باشد:
1. نمازهای واجب یومیه: که نماز جمعه نیز از آن‌ها محسوب می‌شود. نمازهای یومیه 17 رکعت هستند که در شبانه روز خوانده می‌شوند: نماز ظهر چهار رکعت. نماز عصر چهار رکعت، نماز مغرب سه رکعت، نماز عشاء چهار رکعت، و نماز صبح دو رکعت.
2. نماز آیات: این نماز دو رکعت است که در مواقع مخصوص و با کیفیت مخصوص خوانده می‌شود. نماز آیات در صورتی واجب می‌شود که خورشید بگیرد (کسوف شمس) یا ماه بگیرد (خسوف قمر) یا زلزله‌ای حادث شود، یا یک حادثه مهم آسمانی واقع شود که اکثر مردم بترسند.
3. نماز میت: این نماز با کیفیت مخصوص بر مرده مسلمان خوانده می‌شود.
4. نماز طواف حجّ واجب: این نماز دو رکعت است، و بعد از طواف حج و عمره خوانده می‌شود.
5 . نمازهایی که از پدر فوت شده و قضا نکرده بر پسر بزرگ واجب است آن‌ها را بخواند.
ب) نمازهای مستحب. نمازهای مستحب فراوان هستند؛ از جمله نمازهای نافله یومیه که با نمازهای یومیه خوانده می‌شوند. برای نماز ظهر هشت رکعت قبل از آن، برای نماز عصر هشت رکعت قبل از آن، برای نماز مغرب چهار رکعت بعد از آن، و برای نماز عشا دو رکعت بعد از آن، که نشسته خوانده می‌شود. و برای نماز صبح دو رکعت قبل از آن.
نماز شب نیز یکی از نوافل مؤکد است که وقت سحر خوانده می‌شود و یازده رکعت است: هشت رکعت آن به قصد نماز شب خوانده می‌شود، دو رکعت، دو رکعت، و دو رکعت به نیت نماز شفع. و یک رکعت به نیت نماز وتر.
نمازهای مستحب فراوان دیگری نیز در شرع رسیده که در مواقع مخصوص خوانده می‌شوند. علاقه‌مندان می‌توانند به کتاب‌های ادعیه مراجعه نمایند. برای آشنایی کامل با نمازهای واجب و کیفیت آن‌ها و مسائل مربوط نیز به رساله‌های عملیه و آثار فقهی مراجعه نمایید.
بیندیشید و پاسخ دهید
1. نمازگزار هر روز چه می‌کند؟
2. یکی از آیات مذکور در درس را بنویسید.
3. واپسین سفارش پیامبران چه بود؟
4. پیامبر اسلام درباره چه کسی فرمود «از من نیست»؟
5 . اقامه نماز به چه معناست؟
6. پیامبر چه چیزی را فاصله بین کفر و ایمان معرفی کرد؟
7. معیار ارزش و قبول نماز چیست؟
8 . نمازهای واجب یومیه چند رکعت هستند؟
9. نماز آیات در چه مواقعی واجب می‌شود؟
10. نمازهای نوافل یومیه را شرح دهید.
[388] . در کتابِ «نماز؛ نور چشم پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله» انتشارات بوستان کتاب، 1393 درباره نماز، بحث مفصلی کرده‌ایم.
[389] . « وَأَقِـیمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّکاةَ وارْکعُوا مَعَ الرّاکعِـینَ »؛ بقره، آیه 43.
[390] . « یا أَیها الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَعِـینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاةِ إِنَّ اللّهَ مَعَ الصّابِرِینَ »؛ بقره، آیه 153.
[391] . « قُلْ لِعِبادِی الَّذِینَ آمَنُوا یقِـیمُوا الصَّلاةَ وَینْفِقُوا مِمّا رَزَقْناهُمْ سِرّاً وَعَلانِـیةً مِنْ قَبْلِ أَنْ یأْتِی یوْمٌ لا بَیعٌ فِـیهِ وَلاخِلالٌ »؛
ابراهیم، آیه 31.
[392] . « أُتْلُ ما أُوحِی إِلَیک مِنَ الکتابِ وَأَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الفَحْشاءِ وَالمُنْکرِ وَلَذِکرُ اللّهِ أَکبَرُ وَاللّهُ یعْلَمُ ما تَصْنَعُونَ »؛
عنکبوت، آیه 45.
[393] . زیدالشحام عن أبیعبداللّه علیه‌السلام قالَ: سَمِعته یقُول: اَحبُّ الاَعمال اِلَی إنس اللّه عَزَّوَجَلَّ الصّلاةُ، و هی آخر وصایا الأنبیاء،
فما أحسن الرجل یغتسل أو یتوضّأ فیسبغ الوضوء ثمّ یتنحی حیث لا یراه إنس فیشرُف علیه، و هو راکع أو ساجد. إنّ العبدَ إذا سجد فأطال السجودَ نادی إبلیس: یا ویلاه أطاعِ و عُصیتُ و سَجدَ و أبیتُ؛ کافی، ج 3، ص 264.
[394] . قال رسول اللّه صلی‌الله‌علیه‌وآله: إذا قام العبد المؤمنُ فی صلاته نَظرَ اللّهُ إلیه ـ او قال: أقبل اللّهُ علیه ـ حتی ینصرفَ أظلّته الرحمة
من فوقَ رأسِه إلی اُفقِ السماء والملائکةُ تَحفُّه من حوله إلی اُفقِ السماء وکل اللّهُ به ملکا قائما علی رأسه یقول له: أیها المصلّی لَو تعلمُ مَن ینظر إلیک ومن تناجی ما التفتَّ و لازلتَ من موضعک أبدا؛ کافی، ج 3، ص 265.
[395] . قال رسول اللّه صلی‌الله‌علیه‌وآله: إذا کان یوم القیامة یدعی بالعبد، فأوّل شیء یسأل عنه الصلاة فاذا جاء بها تامّة و إلاّ زَخَّ فی النار؛
وسائل الشیعه، ج 3، ص 19.
[396] . قال رسول اللّه صلی‌الله‌علیه‌وآله: لیس منّی من استخفَّ بصلاته، لا یرد علی الحوضَ لا واللّه لیس منّی من شَربَ مسکرا، لا یرد علی
الحوض، لا واللّه؛ وسائل الشیعه، ج 3، ص 16.
[397] . عن أبیعبداللّهِ علیه‌السلام قال: جاء رجل إلی النبی صلی‌الله‌علیه‌وآله فقال: یا رسولَ اللّه أوصنی فقال: لاتَدعِ الصلاة متعمّدا. فإنّ مَن تَرَکها
متعمّدا فقد بَرِئتْ منه ملّةُ الإسلامِ؛ وسائل الشیعه، ج 3، ص 29.
[398] . جابر قال: قال رسول اللّه صلی‌الله‌علیه‌وآله: ما بین الکفرِ والایمانِ إلاّ ترک الصلاةِ؛ وسائل الشیعه، ج 3، ص 29.
[399] . قال النبی صلی‌الله‌علیه‌وآله: إنّ من الصلاةِ لما یقبل نصفها و ثلثها و ربعها و خمسها إلی العشر. و إنّ منها لما یلفّ کما یلفّ الثوب الخلق
فیضرب بها وجه صاحبِها، و إنّما لک من صلاتک ما أقلبتَ علیه بقلبِک؛ بحارالانوار، ج 84 ، ص 260.
[400] . قال رسول اللّه صلی‌الله‌علیه‌وآله: أیما عبدالتفتَ فی صلاته قال اللّه: یا عبدی! من تقصَدُ و من تطلبُ؟ أربّا غیری ترید؟ أو رقیبا
سوای تطلب؟ او جوادا خلای تبغی؟ و أنا أکرم الأکرمین و أجود الأجودین و أفضل المعطین، أُثیبک ثوابا لا یحصی قدرُه. أقبل إلی فإنّی علیک مقبل، و ملائکتی علیک مقبلون. فإن أقبل زال عنه إثمُ ما کان منه. فإن التفت ثانیة أعاداللّه مقالته، فإن أقبل علی صلاته غَفَر اللّه له و تجاوزَ عنه ما کان منه، فإن التفت ثالثة أعاد اللّه مقالته، فإن أقبل علی صلاته غَفَر اللّه ما تقدّم من ذنبه. فإن التفت رابعة أعرض اللّه عنه، و اعرضَتْ الملائکةُ عنه، و یقول: ولیتک یا عبدی إلی ما تَولَّیت؛ بحارالانوار، ج 84 ، ص 244.