ارث زن در اسلام
زن و مرد از نظر اسلام، حقوق مساوی دارند، از جمله در کارکردن و کسب مال و تملک و اصل توارث مشترک‌اند و از یک‌دیگر ارث می‌برند.
قرآن می‌فرماید:
«مردان از هرچه پدر و مادر و خویشاوندان به ارث مىگذارند نصیبى دارند و زنان، از آنچه پدر و مادر وخویشاوندان به ارث مىگذارند، چه اندک باشد چه بسیار، ارث مىبرند، نصیبى معین».[1]
در این آیه، تصریح شده که زنان نیز مانند مردان ارث می‌برند و سهم معینی دارند.
آیات ارث زمانی نازل شد که زن در جهان، به ویژه در میان اعراب جاهلیت، ارزش و مقامی نداشت. زمان جاهلیت، مردان از خبر دختردار
شدن شرمنده می‌شدند و چه بسا دختران بی‌گناه را زنده به گور می‌کردند.
اموال مرده فقط به پسران یا پسر ارشد می‌رسید و دختران از ارث محروم بودند. مگر این‌که پدر در وصیت خود چیزی برای دختران تعیین کرده باشد، یا برادر در اثر ترحم چیزی به خواهران خود بدهد. از همین رو، وقتی آیه ارث نازل شد و برای زنان نیز سهم ارثی تعیین کرد، بعضی مردم از تشریع چنین حکمی تعجب کردند.
امام فخر رازی در شأن نزول آیه می‌نویسد:
ابن عباس نقل می‌کند که اوس بن ثابت انصاری وفات کرد و سه دختر و یک زن به جای گذاشت. پس دو نفر از پسرعموهایش به نام‌های سویدو عرفجه که وصیّ او بودند، آمدند و همه اموال را بردند. زن اوس خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید و قصه را تعریف کرد و گفت: دو نفر وصیّ اوس اصلًا چیزی به من و دخترانم ندادند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: به خانه‌ات برگرد تا ببینیم از جانب خدا چه دستوری می‌رسد. بعد از آن، آیه فوق نازل شد، و دلالت دارد که مردان و زنان هر دو ارث می‌برند.[2]
آری، اسلام در چنین زمانی با تشریع توارث زن به وی شخصیت داد و او را در ردیف مرد محسوب داشت. ولی در تشریع‌های اسلامی سهم ارث زن، نصف مرد معین شده است.
خداوند متعال در قرآن می‌فرماید:
«خدا درباره فرزندانتان سفارش می‌کند که سهم ارث پسر به مقدار سهم دو دختر است واگر دختران بیش از دو نفر باشند، دوسوم میراث از آنان است و چنان‌چه یک دختر بود، نصف میراث را می‌برد و اگر مرده فرزند دارد، هر یک از پدر و مادر یک ششم میراث را می‌برد و اگر فرزندی نداشت و وارث او پدر و مادر بودند، مادر یک سوم دارایی را می‌برد. اما اگر برادران داشته باشد، مادر یک ششم اموال را می‌برد، پس از عمل به وصیت و ادای دین. شما نمی‌دانید که پدران و پسرانتان کدام یک برای شما سودمندتر هستند. این حکم خدا است که دانا و حکیم است».[3]
از نظر اسلام، پسر دو برابر دختر از والدین و برادر دو برابر خواهر از یک‌دیگر و شوهر دو برابر زن از یک‌دیگر ارث می‌برند، مگر در مورد پدر و مادر مرده که اگر در وقت فوت فرزندشان زنده باشند، هر یک از آنان یک ششم از مال مرده را به طور مساوی ارث می‌برند.
پرسش
در قانون ارث اشکال شده و گفته‌اند: چرا درباره زن تبعیض شده و سهم ارث او نصف سهم مرد تعیین شده است؟ آیا این ستم و تبعیض نیست؟
پاسخ
در جواب باید گفت: سهم ارث زن و مرد و تفاوت بین آنها را نباید از سایر قوانین و مقررات مربوط به آنان جدا کرد و به طور مستقل در این خصوص بحث و قضاوت نمود. درست است که اسلام در مورد ارث، بین زن و مرد تفاوت گذاشته، ولی این تفاوت از روی واقع‌نگری و مسئولیت‌های مالی است که بر عهده مرد نهاده شده است. در قانون اسلام مرد باید چیزی را به عنوان مهر به همسرش تقدیم کند. کلیه مخارج زن و فرزندان نیز بر عهده مرد است. از این‌رو، مرد ناگزیر است با جدّیت کار کند و کلیه هزینه‌های زندگی را فراهم سازد. اما زن به کارکردن و پرداخت هزینه زندگی ملزم نیست، حتی اگر اموالی داشت مجبور نیست آنها را صرف زندگی کند، بلکه می‌تواند برای خود ذخیره نماید و اموالی را که از طریق کسب و کار، یا مهر یا هبه، یا ارث یا هر طریق مشروع دیگری به دست آورد به خودش تعلق دارد و می‌تواند همه را ذخیره کند. برخلاف مرد که از نظر شرعی و قانونی ناچار است علاوه بر مهر، کلیه هزینه‌های زندگی خودش و همسرش و همه اعضای خانواده را تأمین کند.
بنابراین، زن در کلیه اموال شوهر، از جمله ارثی که نصیب او شده شریک است و به طور غیرمستقیم در اختیارش قرار می‌گیرد، در صورتی که سهم ارث زن می‌تواند دست نخورده برایش باقی بماند.
چون چنین بوده اسلام خواسته از طریق تشریع قانون ارث کمکی به مرد کرده باشد.
با توجه به این مطالب، آیا می‌توان گفت: درباره ارث زن تبعیض شده است؟
اگر با دیده انصاف بنگرید تصدیق خواهید کرد که نه تنها در مورد زن تبعیض نشده، بلکه از وی جانبداری هم شده است. در احادیث نیز بدین علت اشاره شده است؛
امام رضا علیه السلام فرمود:
علت این‌که ارث زن، نصف ارث مرد شده این است که زن وقتی شوهر کرد از مرد می‌گیرد، ولی مرد وظیفه دارد بدهد و به همین دلیل سهم ارث او بیشتر شده است. علت دیگر این‌که زن، عیالِ مرد و نفقه‌خوار او است. اما بر زن واجب نیست مخارج شوهر را بپردازد و در موقع نیاز، به او کمک کند. از همین رو، سهم ارث مرد بیشتر شده است. خدای متعال در این‌باره می‌فرماید: «الرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَى النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ وَبِما أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوالِهِمْ».[4]
هشام بن سالم نقل کرده است:
ابن ابی العوجاء به احول گفت: چرا در ارث، زنِ ضعیف یک سهم ببرد،
ولی مرد ثروت‌مند دو سهم؟ هشام می‌گوید: من همین سؤال را از امام صادق علیه السلام کردم، در جواب فرمود: بر زن دیه عاقله، پرداخت نفقه و جهاد و مسئولیت‌های دیگر واجب نیست، اما این قبیل هزینه‌ها بر مرد واجب می‌شود. از این‌رو، در ارث، مرد دو سهم می‌برد و زن یک سهم.[5][6]
[1]. نساء( 4) آیه 7:« لِلرِّجالِ نَصِیبٌ مِمّا تَرَکَ الوالِدانِ وَالأَقْرَبُونَ وَلِلنِّساءِ نَصِیبٌ مِمّا تَرَکَ الوالِدانِ وَالأَقْرَبُونَ مِمّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ کَثُرَ نَصِیباً مَفْرُوضاً»
[2]. تفسیر کبیر، ج 9، ص 194
[3]. نساء( 4) آیه 11:« یُوصِیکُمُ اللَّهُ فِى أَوْلادِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الأُنثَیَیْنِ فَإِن کُنَّ نِساءً فَوْقَ اثْنَتَیْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثا ما تَرَکَ وَ إِنْ کانَتْ واحِدَةً فَلَها النِّصْفُ وَلِأَبَوَیْهِ لِکُلِّ واحِدٍ مِنْهُما السُّدُسُ مِمّا تَرَکَ إِنْ کانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَواهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ فَإِنْ کانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ مِنْ بَعْدِ وَصِیَّةٍ یُوصِى بِها أَوْ دَیْنٍ آباؤُکُمْ وَأَبْناؤُکُمْ لا تَدْرُونَ أَیُّهُمْ أَقْرَبُ لَکُمْ نَفْعاً فَرِیضَةً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلِیماً حَکِیماً»
[4]. بحارالأنوار، ج 104، ص 326: عن الرضا علیه السلام قال:« علّة إعطا النساء نصف ما یُعطى الرجالَ من المیراث؛ لأنّ المرأة إذا تزوّجت أخذت و الرجل یُعطی؛ فلذلک وفّر على الرجال.
وعلّة أخرى فی إعطاء الذکر مثلی ما تُعطى الأنثى فی عیال الذکر إن احتاجت، و علیه أن یعولها، و علیه نفقتها، و لیس على المرأة أن تعول الرجل، و لاتؤخذ بنفقته إن احتاج فوفّر على الرجل لذلک و ذلک قول اللَّه:« الرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَى النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ وَبِما أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوالِهِمْ»»
[5]. همان، ص 327: هشام بن سالم، قال: إنّ أبی العوجاء قال للأحول: ما بال المرأة الضعیفة لها سهم واحد و للرجل القویّ المؤسر سهمان؟
قال: فذکرت ذلک لأبی عبداللَّه علیه السلام.
فقال: إنّ المرأة لیس علیها عاقلة، ولا نفقه، ولا جهاد- و عدّد أشیاء غیرهذا- و هذا على الرجال؛ فلذلک جعل له سهمان و لها سهم»
[6] امینى، ابراهیم، آشنایى با وظایف و حقوق زن، 1جلد، بوستان کتاب (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم) - قم، چاپ: چهارم، 1390.